TÜRKÇE

Mehmet Fatin Gökmen, Fatin Hoca (d. 1877, Akseki - ö. 7 Aralık 1955, İstanbul), Türk astronom.

Kandilli Gözlemevi'nin kurucusu ve ilk müdürüdür. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularındandır. TBMM 7. ve 8. dönemlerde Konya milletvekili olarak mecliste yer almıştır.

 

YAŞAMI

1877 yılında babasının kadılık yaptığı Rumeli'de dünyaya geldi[1]. Babası, Anadolu ve Rumeli'de çeşitli yerlerde kadılık görevinde bulunmuş Abdülgaffar Efendi'dir[2]. Ailesi, Akseki'nin Gödene Bala Köyü'ndendir.

 

İlk öğrenimini Akseki ve Alanya'da, orta öğrenimini İzmir'in Bayındır kazasında yaptı. İstanbul'da Sultan Selim Câmii Muvakkithânesi'nde dönemin Başmüneccimi olan son müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi'nin yanında çalışıp eski astronomi ve takvim hazırlama usullerini öğrendi; bu sırada ünlü bilim tarihçilerinden Sâlih Zeki Bey'in dikkatini çekti; onun teşvikiyle 1901 yılında yeni açılan Riyâziyyât Medresesi'ne (Matematiksel Bilimler Fakültesi) girdi.

 

Öğrenciliği sırasında siyasetle de ilgilenen Fatin Bey, İttihat ve Terakki Cemiyeti kurucuları arasında yer aldı ve bir süre tutuklandı. Dostu Mehmet Akif'in ve 11 arkadaşının cemiyete katılmasına da vesile oldu[3]. Fatin Bey'in yakın dostu olan ünlü şair, 1912'de yayımlanan Süleymaniye Kürsüsünde adlı şiirini, kendisine ithaf etmiştir. Fatin Gökmen, II. Meşrutiyet'in ilanından sonra ilgisini tamamen bilime yöneltti.

 

1904 yılında mektepten birincilikle mezun olduktan sonra çeşitli okullarda matematik öğretmenliği yaptı, bir süre de mezun olduğu medresede astronomi ve olasılık hesabı dersleri verdi.

 

1909’da Dârülfünun Fen Medresesi (Fakültesi) astronomi ve hisab-ı ihtimali (olasılık) müderrisliğine getirildi. 1933’e kadarki bu görevi esnasında yüzlerce öğrenci yetiştirdi; bu zaman zarfında bir devre de Fen Fakültesi dekanlığı yaptı[1]. Bu kurumdaki çalışmalarıyla Türkiye’de modern astronomi eğitiminin temelini attı.

​

1910'da dönemin Maarif Nâzırı Emrullah Efendi tarafından Rasadhâne-i Âmire'nin müdürlüğüne atandı. Rasathane-i Âmire, 1868'den beri görev yapmaktaydı ve 1909'daki 31 Mart Olayları sırasında binası ve âletleri tahrip edilmişti. Fatin Gökmen, yeniden kurulması istenen gözlemevinin yeri için incelemeler yaptı ve rasathaneyi İcadiye Tepesi'nde kurmaya karar verdi. Eski rasathane gibi meteoroloji istasyonu seviyesinde bir gözlemevi yerine Belçika'daki Uccle Kraliyet Gözlemevi gibi bir astronomi ve jeofizik gözlemevi olması için gerekli binaları yaptırıp âletleri satın aldırdı; böylece bugün de faaliyet hâlinde bulunan Kandilli Gözlemevi'nin temelleri atıldı. Fransız Meteoroloji Birliği aracılığıyla getirtilen ve birinci sınıf bir meteoroloji istasyonunda kullanılan âletlerle 1 Temmuz1911 tarihindeh itibâren sürekli ve düzenli bir biçimde meteorolojik unsurların ölçüm ve kayıtlarını başlattı. Ancak savaşlar yüzünden rasathane Cumhuriyet’e kadar esaslı bir görev yerine getiremedi. Sadece bazı meteorolojik çalışmalar yapıldı ve memleket saat ayarı basit aletlerle belirlenerek bazı kurumlara bildirilmeye başlandı.

 

Fatin Bey, Millî Mücadele senelerinde İstanbul’da kurulan Kuvâ-yi Milliye Teşkilatı’na girerek faal bir rol oynadı.

 

1926 başına kadar resmi takvim olarak kullanılmış olan Hicri kameri takvimin aybaşları tespitini bilimsel esaslara dayandırmak üzere çalışmalar yaptı; girişimleri sonucu 1925 yılı sonlarında çıkan bir kanunla Kandilli Rasathanesi hicri-kameri aybaşlarını hesapla görevlendirildi.

 

Bütün ömrünü rasathaneyi geliştirmeye adayan bilim adamının Almanya'dan getirterek on beş yıllık bir çabayla 1935 yılında yerine monte ettirdiği 20 milimetrelik Zeiss marka teleskop ve ömrü boyunca topladığı matematik ve astronomi ile ilgili eserlerden oluşan kitaplık, bugün de büyük bir önem taşımakta ve araştırmacılar tarafından yoğun bir biçimde kullanılmaktadır. Kendisi, kütüphanedeki bütün kitapları incelemiş ve tavsiflerini tek tek birer kağıda yazıp ilgili kitabın içine koymuştur. Kitaplarını daha sonra Süleymaniye Kitaplığı'na devretmiştir

 

 

ARAŞTIRMALARI

Bilim tarihi ve özellikle de astronomi tarihi ile de ilgilenen Fatin Gökmen'in takvim konusundaki araştırmaları Türk Takvimi (İstanbul 1936), Eski Hitay Takvimi (İstanbul 1936) ve Eski Türklerde Hey'et ve Takvim (İstanbul 1937) adlı kitaplarda toplamıştır; ayrıca eskiden beri kullanılan bir gözlem ve hesap âleti olan rubu tahtasını tanıtan Rubu Tahtası, Nazariyâtı ve Tersimi (İstanbul 1948) adlı bir eseri daha bulunur.

 

 

 

MİLLETVEKİLLİĞİ

İstanbul Üniversitesi'nde dersler veren Fatin Bey, 1933 yılında üniversiteden ayrıldı. 1943 yılında gözlemevindeki görevinden emekliye ayrıldıktan sonra politikaya atılan Fatih Gökmen, 1950 yılına kadar iki dönem TBMM'de Konya milletvekili olarak görev yaptı

 

ÖLÜMÜ

7 Aralık 1955 tarihinde İstanbul'da hayatını kaybetti. Kandilli Küçüksu Mezarlığı'na defnedildi

 

1973'te anısına Tübitak Hizmet Ödülü verilmiştir. Beykoz'da bir ilköğretim okuluna (Beykoz Fatinhoca İlköğretimokulu); Darüşşafaka'nın Maslak tesislerinde 2010 yılında kurulan planateryuma adı verilmiştir.

 

ENGLISH

Astronomer, meteorologist, the founder of Istanbul Observatory (B. 1877, Akseki/Antalya - B., 1955, Istanbul). He was known much more as “Fatin Hodja”. He was the son of Abdülgaffar Efendi and the father of Sitare Gökmen and astronomer Tarık Gökmen.

 

LIFE

He completed his primary education at Akseki and Alanya and secondary education in Bayındır district of Izmir. He completed the preparatory classes at Fatih Madrasah, Istanbul. While he was studying in the service of the chief astrologer of the time, Hüseyin Hilmi Efendi; because of his interest in astronomy and mathematics, he drew the attention of Salih Zeki Bey who was one of the well-known scholars of the period. Upon the encouragement of him, he started to study at Riyaziye Medresesi (The Faculty of Mathematical Sciences) in 1901. After graduating from the Riyaziye Medresesi with first place degree in 1904, he taught mathematics at various schools. He gave lectures on astronomy and probability calculus at the school he graduated from for a while. He was the director of the school for some time.

 

Because he was also interested in politics, he was one of the founders of the Committee of Union and Progress and he was arrested for a while. Following the announcement of the 2nd Constitutional Monarchy (1908), he left politics and turned to science completely. He was appointed to the directorship of Rasathane-i Amire (T.N. Imperial Observatory) in 1910 by the Minister of Education during the period of Committee of Union and Progress, Emrullah Efendi. He was the founder and the first director of the Kandilli Observatory. The observatory, in fact, had been active since 1868, but the building and the equipment were destroyed during the March 31 events (13-14 April 1909). Kandilli Observatory was founded as Rasathane-i Amire in Istanbul with the recommendations of the French Government, and Aristide Columbary was the first officer of the organization. After being appointed as the director of the observatory, at the end of his researches, Mehmet Fatin Bey chose the fire observation tower of Istanbul Municipality which was affiliated to the Artillery Unit of the Bosphorus Commandership, located at today’s İcadiye hill in Üsküdar and consisted of one tower and two small chambers. He began to work immediately on the reconstruction works of the existing buildings with five hundred pieces of gold given by the Minister of Education. Then, he contacted the manager of the French Meteorological Association, Angot, and he gave the order for the necessary equipment for a first-class meteorological station. From the date of July 1, 1911, he launched a continuous and systematic measurement and record of the meteorological factors with the tools he had supplied.

 

When the Turkish Republic was established, the young government only inherited the Kandilli Observatory in the field of meteorology. On 19 August 1924, the National Board of Education decided to affiliate the Kandilli Observatory to Istanbul University, by converting the observatory into a general directorate. However, Fatin Gökmen opposed this decision and insisted that Kandilli Observatory would continue its activities as a separate organization. After that, the Ministry of National Defense and the Ministries of Agriculture and Public Works created separate meteorology organizations.

 

In 1923, Mehmet Fatin made a proposal to the parliament of the newly established Turkish Republic to form a meteorological organization that was independent of the Observatory. He then insisted on this topic and proposed that the Kandilli Observatory should focus on astronomy and geophysics, besides the meteorological observatory activities just like the Uccle Royal Observatory in Belgium. For this, he made an effort and started the construction of the building and provided the purchase of necessary equipment.

 

RESEARCHES

After a fifteen-year-long effort, he brought a 20-millimeter Zeiss telescope from Germany in 1935 and collected many books and manuscripts on mathematics and astronomy throughout his life. This library still has an important place for scholars and used by researchers extensively. He granted his private library to Süleymaniye Library. He also calculated the beginnings of the months for the Moslem-Lunar calendar that was officially used until 1926 in Turkey. 

 

Also interested in the history of science, and in particular the history of astronomy, his researches were collected in the books under the name of “Türk Takvimi”, “Eski Hitay Takvimi” and “Eski Türklerde Hey’et ve Takvim”. In addition, he has a work named “Rubu Tahtası, Nazariyâtı ve Tersimi” on the “ruby” board, a tool used to monitor and account since ancient times.

 

MEMBER OF PARLIAMENT

Although he was giving lectures at Istanbul University; following the university reform in 1933, he wasn’t accepted as a faculty member due to the fact that he was of madrasah origin and he devoted himself entirely to his researches in the observatory. To set up an observatory in the Western sense of ideals, he went into an intense work environment and worked under difficult circumstances. Ultimately, he built Kandilli Observatory on a solid basis. In 1943, he retired from Kandilli Observatory, to which he dedicated his life. After he retired, he entered politics again and served as the deputy of Konya between the years of 1943-50.            

 

DEATH

Mehmet Fatin Gökmen died in Istanbul in 1955.

TUBITAK Service Award was held in memory of him in 1973 and his name was given to a primary school in Beykoz (Beykoz Fatin Hoca Elementary School).