TÜRKÇE

Matematik ve astronomi bilgini (D. İstanbul, ? – Ö. 1525, Edirne). Mîrim Çelebi, Osmanlı döneminde Kadızâde-i Rumî ve Ali Kuşçu’dan sonra yetişen en önemli matematikçi ve astronomlardan biridir. Asıl adı Mahmud’dur. Kadızâde’nin oğlu olan dedesi Muhammed, Semerkant’ta Ali Kuşçu’nun kızıyla evlenmiş, fakat erken yaşta ölmüştü. Mîrim Çelebi’nin babası Kutbüddin Muhammed, dedesi Ali Kuşçu ile birlikte İstanbul’a gelerek burada Hocazâde Muslihuddin Efendi’nin kızıyla evlendi ve bu evlilikten Mîrim Çelebi doğdu. Kutbüddin Muhammed’in de Bursa Manastır Medresesi müderrisi (hoca) iken oldukça genç yaşta ölmesi üzerine Mîrim Çelebi’yi dedesi Hocazâde yetiştirdi ve onun Sinan Paşa gibi bilginlerden ders almasını sağladı.

Önceleri Gelibolu, Edirne, Bursa ve İstanbul medreselerinde hocalık yapan Mîrim Çelebi, özellikle matematik ve astronomi alanlarında döneminin en büyük otoritesi olduktan sonra, II. Bayezid tarafından saraya davet edildi ve ona matematik bilimleri okuttu. Yavuz Sultan Selim döneminde Anadolu kazaskerliğine getirildiyse de (1519) kısa bir süre sonra 100 akçe maaşla emekliye sevkedildi. Hayatının sonlarına doğru hacca gitti ve dönüşünde Edirne’ye yerleşti. Burada vefat etti ve Tunca kıyısındaki Kasım Paşa Camisi’nin civarına gömüldü.

 

Tarih ve edebiyat alanlarında da söz sahibi olan Mîrim Çelebi, bilimsel anlayış itibariyle dedeleri Kadızâde-i Rumî ile Ali Kuşçu’nun temsilcisi oldukları Semerkant matematik-astronomi okulunun çizgisini izliyordu. Ancak özellikle ilm-i menâzir (optik) alanında yazdığı “Risâle fi’I-Hâle ve Kavs-i Kuzah” adlı eserinde görüldüğü gibi, bilimsel yöntemde daha çok İbnü’l-Hey-sem’in “riyâzî-tabiî” bilimlerde uyguladığı sentez yöntemini benimsemişti. Bu da onun, Kadızâde’nin saf “riyâzî-hendesî” yönelimiyle Ali Kuşçu’nun “kelâmî-riyâzî” bakış açısını kısmen terk ettiğini göstermektedir.

Eserlerinden anlaşıldığı üzere, klasik İslâm kültüründeki farklı bilimsel tavırlardan haberdar olan Mîrim Çelebi, fizikçiler, matematikçiler ve kelâmcılarla (Allah’ın varlığını delillerle izah etmeye çalışanlar) İbnü’l-Heysem ve Kemâleddin el-Fârisî’nin yanında özellikle İbn Sînâ ile Fahreddin er-Râzî’nin görüşlerini olumlu ya da olumsuz her anlamda dikkate almış, bu arada hem kendi görüşlerini ve tercihlerini ortaya koymaktan çekinmemiş, hem de matematik bilimlerinin teknik ayrıntılarına özgün katkılarda bulunmuştur.

 

Mîrim Çelebi’nin asıl ününü astronomi çalışmalarının sağlamış olması, onun bilimsel etkinliğinin de biçimlenmesine yol açmıştır. Örneğin, “Düstur el-Amel ve Tashih el-Cedvel” (İşlemin İlkesi ve Tablonun Düzeltilmesi,1498) adlı çalışması Uluğ Bey Zici’ni şerh etmek için kaleme alınmış olduğu gibi, Ali Kuşçu’nun “Fethiye” adlı kitabına yazdığı şerh de bir astronomi çalışmasıdır. Aynı biçimde, astroloji konusunda olsa da, “el-Makâsid” adlı çalışması da, astrolojinin astronomiyle yakından ilgili olması dolayısıyla, yine astronomiyle ilişkili bir çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı bilim adamlarının genel bilimsel tavrının aynen sergilendiğini, yani tek bir konuda yoğunlaşmak yerine, dönemin hemen bütün bilim dallarına ilgi göstermek eğilimini gördüğümüz Mirîm Çelebi de yalnızca astronomiyle ilgilenmekle yetinmemiş, astronomi dışındaki alanlarda da çalışmıştır. Bu bağlamda onun ilgi gösterdiği bir diğer bilim dalının da optik olduğu, yazdığı bu risaleden anlaşılmaktadır.

Mîrim Çelebi’nin “fi’I-Hâle ve Kavs-i Kuzah” risalesi, başlangıçta sadece özel bir göksel olguya, yani gökkuşağı ve halenin oluşumuna aitmiş izlenimi yaratsa da, risale incelendiğinde, çalışmanın genel amaçlı bir optik kitabı niteliği taşıdığı görülmektedir. Risalenin başında optiğe ilişkin bazı temel bilgiler verilmiş ve çalışma geleneksel optik kitaplarının düzenlenişine uygun olarak, önce doğrudan görme, sonra yansıma ve kırılma ve en sonunda da renkler ve gökkuşağı ile hale konusunun anlatıldığı üç ana bölüm halinde düzenlenmiştir. Bu ise Mîrim Çelebi'nin genel anlamda optik konusuna ilgi gösterdiği ve hatta bu konuda gerekli bilgiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü bu incelemesini hazırlayabilmek için birçok uzun ve kısa çalışmayı gözden geçirdiğini belirtmekte ve verdiği bilgilerden döneminin optik bilgi düzeyini kavradığını anlamak olanaklı olmaktadır. Bu durum ise Mîrim Çelebi'nin optik bilimine de bilimsel bir kaygıyla yaklaştığını göstermesi bakımından önem taşımaktadır.

Mîrim Çelebi’nin günümüze ulaşan eserleri çoğunlukla astronomi, astroloji ve optik alanlarına aitse de iyi bir matematikçi olması nedeniyle incelediği konuları her zaman geniş biçimde matematik çözümlemelerle ele almıştır. Nitekim Kadızâde’nin “Şerhu’l-Mülahhaş fÎ İlmi’l-Hey’e” adlı eserinin "tedâris" (dünyadaki en yüksek dağın yerkürenin çapına oranı) konusunu işleyen bölümünü incelediği çalışmasında bu sorunu matematik yardımıyla çözmüştür. Miîrim Çelebi’nin “Düstûrü’l-‘amel ve taşhî-hu’I-cedvel” adlı eseri;  “Zîc-i Uluğ Bey”in Farsça şerhidir. II. Bayezid’in emriyle 1499 yılında tamamladığı bu eserde; Kâşi’nin “Zîc-i Hâkanî”sinden ve Ali Kuşçu’nun “Zîc-i Uluğ Bey Şerhi”nden de yararlanan Mirim Çelebi, eserde öğretici bir üslûp uygulamış ve 1 derecelik yayın sinüsünü hesaplamak için örneklerle beş ayrı çözüm yolu göstermiştir. Onun bu çalışmasında ayrıca trigonometrik ifadelerin değerleriyle özel olarak ilgilendiği ve özgün sonuçlara vardığı görülür. Mîrim Çelebi’nin astronomi alanındaki eserleri “Rub’u'l-Müceyyeb”, “Rub’u’ş-Şikâzî” ve “Zerkâle” adlı aletlerle takvim, kıble tayini ve diğer kimi sorunlar üzerine kaleme alınmış hacimli risâleler şeklindedir.  Ayrıca döneminin yönelimine uyarak “el-Makösıd fi’1-ihtiyârât” gibi kimi astroloji eserleri de yazmıştır. Bunun yanında bir de “Münyetü’ş-Şayyâdîn fi’l-Âv” adlı bir çalışması bulunmaktadır. “Mirîm Çelebi, çalışmasının "Felekleri döndüren, olağanüstü yapıtları en güzel şekilde ortaya koyan, nurların ve ışıkların, görülenin ve görenin yaratıcısı olan Allah'ım sana hamd olsun" diyerek başladığı Giriş Bölümü'nde önce Hz. Muhammed ve değerli ailesine övgüler yazdıktan sonra, Sultan II. Beyazıt ve onun ülkesi için gerçekleştirmiş olduğu olağanüstü başarılarını sergilemiştir. Bu geleneksel bir çalışma modelidir ve bu bakımdan bir farklılık taşımamaktadır.

 

Aynı şekilde, Mirîm Çelebi, Giriş Bölümü'nde bu çalışmayı neden yapmak gereksinimi duyduğunu da açıklamaktadır. Buna göre, gökkuşağı ve hâle konusunda yazılmış uzun ve kısa bir çok yapıt okuduğunda, gökyüzünün bu şaşırtıcı iki olgusunun ilgisini çektiğini ve özellikle İbnü'l-Heysem ve İbn Sînâ'nın yapıtlarını okumasının kendisinde önemli bir bilgi birikimi yarattığını, pek çok akranının yazamadığını yazacak duruma geldiğini ve onların duymadığı bir çok şeyi de duyduğu için böyle bir çalışmayı yapmak istediğini belirtmektedir. Aynı zamanda, yine giriş bölümünde kitabın düzenlenişi hakkında da bilgi veren Mirîm Çelebi, çalışmasını bir giriş, üç makam ve içerisinde üç meramın yer aldığı bir maksat şeklinde düzenlediğini belirtmektedir.” (Hüseyin Gazi Topdemir)

​

BAŞLICA ESERLERİ:

Düstûrü'l-'Amel ve Tashîhu'I-cedvel (Zîc-i Uluğ Bey'in Farsça şerhidir), Şerhu'l-Fethiyye İî ilmi'l-hey'e (Ali Kuşçu'nun er-Risâletü'l-Fethiyye adlı önemli eserinin şerhidir), Risale fi'l-Hâle ve Kavs-i Kuzah (Eserde görme olayı ve şartları, ışık, ışığın yayılması ve kırılması, renkler, gök kuşağı ve hâlenin oluşumu ile bunların optik özellikleri incelenmiştir. Hüseyin Gazi Topdemir bu risâleyi bir makalede ele alarak değerlendirmiştir)

​

ENGLISH

Mathematics and astronomy scholar (D. Istanbul,? - D. 1525, Edirne). Mîrim Çelebi is one of the most important mathematicians and astronomers who grew up in the Ottoman period after Kadızâde-i Rumî and Ali Kuşçu. His real name is Mahmud. His grandfather Muhammed, son of Kadızâde, married Ali Kuşçu's daughter in Samarkand but died at an early age. Mîrim Çelebi's child Kutbüddin Muhammed came to Istanbul with his grandfather Ali Kuşçu and married the daughter of Hocazâde Muslihuddin Efendi and Mîrim Çelebi was born from this marriage. Upon the death of Kutbüddin Muhammed as the teacher of Bursa Manastır Madrasah and his young death, his grandfather Hocazâde raised him and enabled him to take lessons from scholars such as Sinan Pasha.

 

Mîrim Çelebi, who previously taught in Gallipoli, Edirne, Bursa, and Istanbul madrasas, became the greatest authority of mathematics and astronomy of the period. He was invited to the palace by Bayezid and taught him mathematical sciences. Although Yavuz Sultan Selim was appointed as the Anatolian county seat (1519), he was retired after a short time with a salary of 100 coins. Towards the end of his life, he went on pilgrimage and settled in Edirne on his return. He died in Edirne and was buried in the vicinity of Kasım Pasha Mosque on the coast of Tunca.

 

Mîrim Çelebi, who has a say in the fields of history and literature, was following the line of the Samarkand school of mathematics-astronomy, the representatives of his grandfathers Kadızâde-i Rumî and Ali Kuşçu in terms of scientific understanding. However, as can be seen in his work titled "Risâle fi'I-Hâle ve Kavs-i Kuzah", which he wrote especially in the field of ilm-i menâzir (optics), the scientific method is mostly used by İbnü'l-Hey-sem's "riyazî-natural" sciences. This shows that he partially abandoned Ali Kuşçu's "theological-hypocritical" perspective with the pure "hypocritical-hendesi" orientation of Kadızâde.

 

As can be understood from his works, Mîrim Çelebi, who is aware of the different scientific attitudes in classical Islamic culture, took into account physicists, mathematicians and theologians, especially Ibn Sînâ and Fahreddin al-Râzî's returns in all respects, positive or negative, meanwhile, he did not hesitate, and also made original contributions to the technical details of mathematics.

 

The fact that the science of astronomy provided the real fame of Mîrim Çelebi has also shaped his scientific activity. For example, his work titled "Düstur el-Amel ve Tashih el-Cedvel" (Principle of Operation and Correction of the Table, 1498) was written to annotate Uluğ Bey Zici, as well as the commentary written by Ali Kuşçu in his book "Fethiye". it is an astronomy study. Likewise, even though it is on astrology, his work titled “al-Makâsid” is also a study related to astronomy, since astrology is closely related to astronomy. Mirîm Çelebi, who we saw that the general scientific attitude of the Ottoman scientists was exhibited exactly, that is, instead of concentrating on a single subject, tended to show interest in almost all branches of the science of the period, was not only interested in astronomy but also worked in fields other than astronomy. In this context, it is understood from this treatise he wrote that another branch of science he was interested in was optics.

 

Although Mîrim Çelebi's "fi'I-Hâle ve Kavs-i Kuzah" treatise initially creates the impression that it belongs only to a special celestial phenomenon, namely the formation of the rainbow and halo, it is seen that it has the characteristics of a general-purpose book. At the beginning of the treatise, some basic information about optics was given and the study was organized into three main sections, which the subject of direct vision, then reflection and refraction, and finally the subject of colors and rainbow and halo, by the arrangement of traditional optical books. This reveals that Mîrim Çelebi was interested in optics in general and even had the necessary knowledge on this subject. Because he states that he has reviewed many long and short studies to prepare this review and it is possible to understand that he grasped the optical knowledge level of his period from the information he gave. This situation is important in terms of showing that Mîrim Çelebi approaches both the science of optics and science with a scientific concern.

 

Although Mîrim Çelebi's works that have survived to the present day mostly belong to the fields of astronomy, astrology and optics, since he was a good mathematician, he always dealt with the subjects he studied extensively with mathematical analysis. As a matter of fact, he solved this problem with the help of mathematics in his study in which he examined the part of "tadaris" (ratio of the highest mountain in the world to the diameter of the earth) of his work named "Şerhu'l-Mülahhaş fÎ İlmi'l-Hey". Miîrim Çelebi's work named "Düstûrü'l-‘amel ve Taşhî-hu'I-cedvel"; It is the Persian commentary of "Zîc-i Uluğ Bey". II. In this work, which was completed by the order of Bayezid in 1499; Making use of Kâşi's "Zîc-i Hâkanî" and Ali Kuşçu's "Zîc-i Uluğ Bey's Commentary", Mirim Çelebi applied an instructive style in the work and showed five different solutions with examples to calculate the sine of a 1 degree arc. It is also seen in this work that he is particularly interested in the values ​​of trigonometric expressions and reaches original conclusions. Mîrim Çelebi's works in the field of astronomy are in the form of voluminous treatises written on calendar, qibla determination and some other problems with tools called "Rub'u'l-Müceyyeb", "Rub'u'ş-Şikâzî" and "Zerkâle". In addition, he wrote some astrology works such as "al-Makösıd fi'1-ihtiyârât" in accordance with the trend of his period. In addition, he has a work named "Münyetü'ş-Şayyâdîn fi'l-Âv". In the Introduction, Mirîm Çelebi started his work by saying, "Praise be to you God, who turns the fates, reveals extraordinary works in the most beautiful way, is the creator of lights and lights, what is seen and seen." After writing compliments to Muhammad and his precious family, Sultan II. He demonstrated his extraordinary achievements for Beyazıt and his country. This is a traditional working model and is no different in this regard.

 

Likewise, in the Introduction, Mirîm Çelebi explains why he felt the need for this work. According to this, when he reads many long and short works on the rainbow and halo, he was in a position to write that these two surprising phenomena of the sky attracted his attention and that reading the works of Ibn al-Haytham and Ibn Sînâ created an important accumulation of knowledge and that many of his peers could not write. He states that he came and he wanted to do such a study because he heard many things that they did not hear. At the same time, Mirîm Çelebi, who also gives information about the arrangement of the book in the introduction, states that he has organized his work as an introduction, three maqams and a purpose that includes three meram. (Hüseyin Gazi Topdemir)

​

WORKS:

Düstûrü'l-'Amel ve Tashîhu'I-cedvel (is the Persian commentary of Zîc-i Uluğ Bey), Şerhu'l-Fethiyye İî ilmi'l-hey (by Ali Kuşçu's Risale fi'l-Hâle ve Kav¬si Kuzah (In the work, the event and conditions of seeing, light, the diffusion and refraction of light, colors, the formation of the rainbow and the halo, and their optical properties are examined.) (Hüseyin Gazi Topdemir evaluated this booklet by taking it into consideration in an article.)